Η Μαρία Αναγνωστοπούλου (1922-2023), που “έφυγε” από κοντά μας και η σχέση της με το Πλωμάρι.
Έφυγε από κοντά μας, για τη γαλάζια ουράνια πλάση, πλήρης ημερών αλλά με ακμαία διανοητική διαύγεια, η μεγάλη Κυρία των λεσβιακών Γραμμάτων, η Μαρία Αναγνωστοπούλου, μια αέρινη, ουράνια ύπαρξη, μια ύπαρξη που θα λέγαμε ότι αποτελούσε μια “παραφωνία”, ανάμεσα στους γήινους και χοϊκούς ανθρώπους, όπως είμαστε οι περισσότεροι, που κάθε άλλο παρά ουρανό θυμίζουμε.
Η αγαπημένη μας και σεβαστή φίλη, Μαρία Αναγνωστοπούλου, γεννήθηκε το 1922 στην Κωνσταντινούπολη και πριν καλά- καλά χρονίσει, οι Μικρασιάτες γονείς της (η οικογένεια Κανδύλη), διαβλέποντας την τύχη του Ελληνισμού της Πόλης, πήραν τα απαραίτητα πράγματά τους και με καράβι έβαλαν πλώρη για το κοντινό και φιλικό νησί της Λέσβου. Στη διάρκεια του ταξιδιού τους όμως, εκδηλώθηκε πυρκαγιά στο καράβι, που τους μετέφερε. Η οικογένεια και η ίδια σώθηκαν, αλλά κάηκαν όλες τους οι αποσκευές, εκτός μια εικόνα και ένα πάπλωμα, με το οποίο ήταν τυλιγμένη η μικρή Μαρία και τα οποία σώζονται μέχρι σήμερα.
Τελικά, έφθασαν στη Μυτιλήνη, όπου η Μαρία έζησε και βίωσε τα πρώτα δύσκολα χρόνια της προσφυγιάς, της προσαρμογής της και της ένταξης της στη Λεσβιακή κοινωνία. Η πενταμελής οικογένεια της έστησε το σπιτικό τους, στην όμορφη γειτονιά της Επάνω Σκάλας και εκεί μεγάλωσε η γλυκιά και όμορφη Μαρία, γεμάτη όνειρα και θέληση για ανώτερες σπουδές στη Θεσσαλονίκη, κοντά στους συγγενείς της. Όμως, ήρθε ο Β΄ παγκόσμιος πόλεμος που της γκρέμισε τα όνειρα των σπουδών της. Τα χρόνια εκείνα γνώρισε και παντρεύτηκε το 1945 τον Μυτιληνιό Αχιλλέα Αναγνωστόπουλο, ένα σπουδαίο και με ανοικτό μυαλό άνθρωπο, με τον οποίο απέκτησαν την κορούλα τους Λιάνα. Ο σύζυγος της, ο υπέροχος αυτός άνθρωπος, τη βοηθούσε πάντα στο να πραγματοποιεί όλες τις επιθυμίες που είχε για σπουδές και έρευνες.
Έτσι, συνέχισε τις σπουδές της στην Αγγλική γλώσσα στην Αγγλία με την προτροπή της φίλης της Ross Macaulay, τη χορηγό του αγάλματος της Σαπφούς στο λιμάνι της Μυτιλήνης. Δίδαξε 20 χρόνια περίπου στην ιδιωτική Εκπαίδευση, από την οποία αποσύρθηκε, προκειμένου ν αφοσιωθεί ερευνητικά και συγγραφικά με τη λεσβιακή Λαογραφία και ευρύτερα με τα λεσβιακά Γράμματα. Με την προοπτική αυτή βίωσε τις ιδέες της λεσβιακής Άνοιξης και συναναστρεφόταν με σπουδαίες μορφές των Λεσβιακών Γραμμάτων όπως τον Βαγγέλη Καραγιάννη, τον Κλεάνθη Παλαιολόγο, τον Παναγή Σαμάρα, το Γιάννη Μουτζούρη κ.ά. Στα Γράμματα εμφανίστηκε με μια μετάφραση ενός έργου του Miller για τους Γατελούζους στη Λέσβο, που δημοσιεύτηκε στον Γ΄ τόμο των “Λεσβιακών” το 1966.
Ακολούθησαν 16 εξαιρετικές μελέτες στα “Λεσβιακά”, στα “Αιολικά Χρονικά”, στα “Αιολικά Φύλλα”, στη “Μυτιλήνη” του ΦΟΜ, στο “Ημερολόγιο” του Αριστείδη Κουτζαμάνη, 5 βιβλία αναφοράς για την ιστορία και τη λαογραφία της Λέσβου και 2 σπουδαία λογοτεχνικά βιβλία, όπως ανέφερε συνοπτικά ο Παναγιώτης Σκορδάς στην τιμητική για την αγαπημένη μας φίλη εκδήλωση του Πολιτιστικού Συλλόγου “Το Πόλιον”, τον Αύγουστο του 2014, ενώ ο γνωστός ιστορικός της Λέσβου Στρατής Αναγώστου στην προσωπική ανάρτηση του, πρόσφατα στο διαδίκτυο, συμπλήρωσε: “Το έργο της την έχει κατατάξει προ πολλού στη χορεία των έγκριτων λογίων του νησιού μας”.
Για μια πλήρη εικόνα της εργογραφίας της Μαρίας Αναγνωστοπούλου παραπέμπουμε στο βιβλίο του Παναγιώτη Σκορδά “Για τη Μαρία Αναγνωστοπούλου” (εκδόσεις Μύθος, 2022).Ως προσκεκλημένη ομιλήτρια του Πολιτιστικού Συλλόγου “Το Πόλιον” στην εκδήλωση του “Η γυναίκα της Λέσβου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα”, η Μαρία Αναγνωστοπούλου, στην εισήγηση της: “Η Γυναίκα της Λέσβου στα χρόνια της Οθωμανοκρατίας”, ξαναζωντάνεψε τη Λεσβίδα της εποχής εκείνης και παρουσίασε – στηριγμένη σε ποικίλα δικαιοπρακτικά έγγραφα του νησιού, σε αρχεία Μονών, σε Μητροπολιτικούς και Κοινοτικούς κώδικες του 18ου και 19ου αιώνα κλπ, καθώς και σε ιστορικές και λαογραφικές πηγές – τη θέση της στην οικογενειακή, κοινωνική και οικονομική ζωή, της περιόδου της Οθωμανοκρατίας, μια θαυμαστή θέση, μέσα σ΄ έναν κόσμο ανδροκρατούμενο και συχνά εχθρικό από την παρουσία του ξένου δυνάστη”, όπως εύστοχα τόνισε, κλείνοντας την εισήγηση της.Ο ίδιος Σύλλογος μας, τον Μάιο του 2014 και στο πλαίσιο της εκδήλωσης “Έργα ζωής και ονείρων” με παράλληλη Έκθεση κεντήματος, υφαντού και φορεσιάς στο Πλωμάρι, τίμησε τη Μαρία Αναγνωστοπούλου.
Η Πρόεδρος του Συλλόγου Μυρσίνη Βαρτή – Ματαράγκα, είπε “Σήμερα τιμάμε, ως Σύλλογος, μια σπουδαία ερευνήτρια – λαογράφο, τη Μαρία Αναγνωστοπούλου, για τη μεγάλη συμβολή της στη μελέτη και προβολή του λαϊκού βίου της Λέσβου. Είναι η μόνη που ερευνά και παρουσιάζει τη θέση της Γυναίκας της Λέσβου, στην οικογένεια και την κοινωνία των χρόνων της Οθωμανικής κατοχής” και τέλος τόνισε την πανελλήνια αναγνώριση της “ως μία από τις πιο σπουδαίες ερευνήτριες του λαϊκού βίου της Ελλάδας”, όπως, με θαυμασμό, σημειώνει η γνωστή λαογράφος – ενδυματολόγος κ. Ιωάννα Παπαντωνίου.
Ο Παναγιώτης Σκορδάς , ως εισηγητής στην παραπάνω τιμητική στο πρόσωπο της εκδήλωσή μας, αναφέρθηκε εκτενώς στο πολυσήμαντο, διαχρονικό και πολύτιμο για τη Λέσβο συγγραφικό, λαογραφικό και λογοτεχνικό της έργο. Χαρακτηριστικά, μεταξύ άλλων, αναφέρει “Η Μαρία Αναγνωστοπούλου, χωρίς ειδικές σπουδές αλλά με κινητήριες δυνάμεις την αγάπη για τον τόπο αυτό, μάς έχει καταθέσει έναν πολύτιμο θησαυρό στον οποίο μπορούμε να ανατρέχουμε για βοήθεια ειδικά τώρα που κλυδωνίζονται διάφορες παγιωμένες αντιλήψεις και μας πολιορκεί η ρευστότητα και ο μηδενισμός”. Η πρωτοτυπία και η αξία του έργου της επισημάνθηκε πολύ νωρίς με αποτέλεσμα τα βιβλία και οι μελέτες της να διαβαστούν με πολύ ενδιαφέρον και να κριθούν θετικά, και συχνά, εγκωμιαστικά. Ανάμεσα στους άλλους έχουν αναφερθεί στο έργο της και στην προσφορά της και ο Παναγιώτης Παρασκευαΐδης, ο Δημήτρης Λεοντής, ο Γιάννης Χατζηβασιλείου, ο Στρατής Μισγίρης, ο Νίκος Χατζηγεωργίου, ο Γιώργος Γιαννουλέλλης, ο Χρήστος Τραγέλλης, ο Μίμης Ελευθεριάδης, ο Κώστας Μίσσιος, ο Φώτης Βασίλογλου, ο Θανάσης Καλαμάτας, ο Νίκος Σηφουνάκης, ο Στρατής Αναγνώστου, η Μαρία Σταματογιαννοπούλου και άλλοι.
Η πολύ γνωστή λαογράφος και ενδυματολόγος Ιωάννα Παπαντωνίου είχε προλογίσει το βιβλίο «Η Λεσβιακή Γυναικεία Φορεσιά 18ος-19ος αι.», όπου μεταξύ των άλλων, σημειώνει: “Όταν, πριν από μερικά χρόνια, γνώρισα τη Μαρία Αναγνωστοπούλου, καυχιέμαι ότι προέβλεψα αμέσως την πολύ σημαντική της πορεία στο χώρο της ενδυματολογικής έρευνας», ενώ ο αείμνηστος αρχιτέκτονας και λαογράφος ο Γιώργος Γιαννουλέλλης, έγραψε το 1990 για το ίδιο βιβλίο της τα παρακάτω¨: “Όλα στο βιβλίο της Μαρίας Αναγνωστοπούλου δείχνουν την αγάπη και τη μακρόχρονη σπουδή του θέματος και τη συστηματική διάταξη της ύλης, την επιμέλεια της συγγραφέως να μας μεταφέρει ζωντανά στην όλη διαδικασία της υφαντικής τέχνης. Είναι μια προσφορά στον τόπο μας και σε όλη την Ελλάδα. Πρέπει το κάθε σπίτι να έχει στη βιβλιοθήκη του το πολύτιμο αυτό έργο και όχι μόνο να το έχει αλλά και να το διαβάζει, ακόμα και τα νεαρά κορίτσια, ιδίως αυτά”.Τέλος, συμπληρώνει: “η πρωτοβουλία του Συλλόγου σας να τιμήσει τη Μαρία είναι άξια πολλών συγχαρητηρίων. Τιμώντας τέτοιους δημιουργούς, διαβάζοντας τα βιβλία τους, μιμούμενοι το έργο και το βίο τους τιμούμε τις ρίζες μας και πραγματώνουμε τα λόγια του ποιητή: “Τραβάτε τα κουπιά οι στα σκληρά εθισμένοι”.Παραθέτω τους τίτλους των μελετών μερικές από τις οποίες κυκλοφόρησαν και σε ανάτυπα: «Το μεσοφόρι της προγιαγιάς» (1981), «Παραδοσιακές πετσέτες της Μυτιλήνης» (1983), «Μια λεσβιακή γυναικεία φορεσιά του 17ου αιώνα με τις παραλλαγές της» (1985), «Ένα εργόχειρο της Μονής Λειμώνος» (1987), «Ο Κνας στη Λέσβο» (1988), «Γύρω από την παραγωγή και τη χρήση του μεταξιού στη Λέσβο» (1988), «Δυο γυναικείες λεσβιακές ενδυμασίες με κάτω κορμί τη βράκα» (1989), «Μανδηλοτηλεγραφία» (1989), «Εντυπώσεις ενός Γάλλου ταξιδιώτη από την Αγία Παρασκευή Λέσβου» (1990), «Απόσπασμα από την ταξιδιωτική αφήγηση για τη Λέσβο του 19ου αιώνα» (1991), «Το παραδοσιακό κόσμημα της Λέσβου» (1993), «Ρυθμιστικές αποφάσεις για έθιμα του γάμου στη Μητροπολιτική Επαρχία Μυτιλήνης κατά τον 19ο αιώνα» (1996), «Φειδωλός ή οικονόμος ο παλιός Λέσβιος νοικοκύρης» (1999), «Λεσβιακοί ιδιωματισμοί. Χαρακτηρισμοί ξομπλιάσματα» (2000), «Η φιλόπτωχος Αδελφότης των Κυριών της Μυτιλήνης» (2002), «Διαπόμπευση γυναίκας στη Λέσβο του 19ου αιώνα» (2004).Το πρώτο βιβλίο της με τον τίτλο «Τα Υφαντά της Λέσβου» κυκλοφόρησε στα 1990. Ακολούθησαν «Η Λεσβιακή γυναικεία φορεσιά 18ος-19ος αιώνας» (1996), «Η γυναίκα της Λέσβου στα χρόνια της Οθωμανοκρατίας. Ιστορικά και λαογραφικά ανάλεκτα» (1998) και το υπέροχο «Η κεντητική στη Λέσβο (18ος-20ος αι.) » (2004), Όψεις θεάτρου στη Λέσβο. Λαϊκά δρώμενα και θεατρικές παραστάσεις στην Αγία Παρασκευή 1864-2010(2012) και πέρυσι το υπέροχο Λεσβιακοί ιδιωματισμοί. Χαρακτηρισμοί-ξομπλιάσματα ανδρών και γυναικών(εκδόσεις Αιολίδα)Τα τρία πρώτα τυπώθηκαν από το Δήμο Μυτιλήνης και το τέταρτο από το Υπουργείο Αιγαίου, τρανή απόδειξη της αναγνώρισης.Στην ίδια εκδήλωση, που αναφέραμε, στην ομιλία της η Μαρία Αναγνωστοπούλου είπε: “Ευχαριστώ θερμά την Πρόεδρο, όπως και το Μέλη του Δ.Σ. του Συλλόγου «Το Πόλιον» για την ιδιαίτερη τιμή και χαρά να μοιραστώ μαζί σας την αισθητική απόλαυση που προσφέρει η έκθεση κεντήματος, υφαντού και φορεσιάς στο Πλωμάρι.
Όλος αυτός ο θησαυρός που έχει συγκεντρωθεί από τις Κυρίες του Πλωμαρίου, φορτισμένος με εικόνες από το παρελθόν, μάς παρέχει την ευκαιρία να γνωρίσουμε το δημιουργικό έργο της γυναίκας του Πλωμαρίου και μέσα απ΄αυτό να επισημάνουμε ένα καλαίσθητο αισθητήριο και μια φιλόκαλη αξιοσύνη. Αποτελούν, συγχρόνως, αντιπροσωπευτικά έργα μιας εποχής, όπου το καθένα με το δικό του συμβολισμό είχε τη θέση του στο τελετουργικό τών εθίμων. Μέσα σε όλα και εκείνο το Πλωμαρίτικο σαλβάρι, το οκτάφυλλο με τα λαμπερά χρώματα, τα κόκκινα, που φορούσε η νεαρή γυναίκα με το χρυσοκέντητο “λεμπατέ” και ξεχώριζε με τη λεβεντιά και τη χάρη της.
Θαυμάζουμε, επίσης, τα είδη λευκοκεντητικής, τραπεζομάντηλα, τα μαξιλάρια κλπ, δείγματα μιας νεότερης εποχής. Θα αναφερθώ σ εκείνα τα μεσοφόρια τα λινά, τα αραχνοΰφαντα, τα ολοκέντητα με λευκά μετάξια, που είχα την τύχη να δω σε σπίτι του Πλωμαρίου. Από όσο μπορώ να γνωρίζω, όμοια του δεν έχω συναντήσει σε άλλο νοικοκυριό ή Μουσείο ούτε και σ΄ αυτό το Μουσείο Μπενάκη, όπως και το Βικτώριας και Αλμπέρτου στο Λονδίνο, που φημίζεται για τις πλούσιες συλλογές εργόχειρων.Πολλά είναι τα δείγματα, που μαρτυρούν μια ανοδική πορεία των Πλωμαριτών που οδήγησε από πολύ νωρίς στην ανάπτυξη της αστικής κοινωνίας του, όπως οι κώδικες του Αγίου Ιωάννου του παλιού Πλωμαρίου, τα ξενόφερτα αντικείμενα που χρησιμοποιεί η γυναίκα στο στολισμό του σπιτιού και τον δικό της, τα βιβλία εκδόσεων της Βενετίας του 17ου & 18ου αιώνα. Όλα αποτελούν μια ακόμη ιστορική μαρτυρία ότι οι κάτοικοι του παλιού Πλωμαρίου δεν είναι απομονωμένοι στο μεσογειακό τους χώρο. Η οικονομία τους παύει να είναι κλειστή.
Από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα ξανοίγονται στη θάλασσα ως ναυτικοί με δικά τους πλεούμενα, ταξιδεύουν, εμπορεύονται ανταλλάσσοντας το λάδι τους με ξένα προϊόντα. Η επιχειρηματικότητα τους εκδηλώνεται πιο έντονα με την μετοίκηση τους στον παραθαλάσσιο ποταμό το 1843, όπου αναπτύσσεται τέτοια δραστηριότητα, που εντυπωσιάζει όσους επισκέπτονται τον τόπο τους”.Η Μαρία Αναγνωστοπούλου, που τώρα βρίσκεται στην αγκαλιά των αγγέλων, επιβεβαιώνει με την καταξιωμένη της ζωή και το σημαντικότατο συγγραφικό της έργο, τα λόγια ενός στοχαστή: “Είναι μερικοί άνθρωποι, που θαρρείς ότι έχουν τη δωρεά του Θεού να δίνουν λάμψη στο περιβάλλον τους και, κάποιες φορές, και πέραν των ορίων του, για να ομορφαίνουν τον κόσμο μας, όπως ο ήλιος τη γη μας “Ας είναι αιωνία η μνήμη της”.Δρ Μυρσίνη Βαρτή – Ματαράγκα, Πρόεδρος του Πολ. Συλ. “Το Πόλιον”.Πηγές: – Προφορικές συζητήσεις με τη Μαρία Αναγωστοπούλου και με την κόρη της Λιάνα – Παναγιώτης Σκορδας : 1. Παρουσιαση του έργου της στην τιμητική εκδήλωση του Συλλόγου για τη Μαρία Αναγνωστοπούλου (2014) . 2. βιβλίο του, “Για τη Μαρία Αναγνωστοπούλου” (εκδόσεις Μύθος, 2022) -Στρατής Αναγνώστου: Πρόσφατη, προσωπική ανάρτηση του, στο διαδίκτυο.
