Λέσβος – Απελευθέρωση
Ακριβώς προ 99 ετών, τον Νοέμβριο – Δεκέμβριο 1912, απελευθερώθηκε η Λέσβος από τον Οθωμανικό ζυγό.
Η απελευθέρωση της μετά από 450 έτη δεν ήλθε ως ײκεραυνός εν αιθρίαײ , ούτε επειδή και μόνον το θωρηκτό ΑΒΕΡΩΦ ήλθε με αγήματα στη Λέσβο. Είχε προηγηθεί ωρίμαση των συνθηκών με διάφορα γεγονότα και εξελίξεις.
Θα θέλαμε σήμερα να δούμε τέσσερις από αυτές, κατά την άποψη μας σημαντικές:
(1)Η κατάσταση της οθωμανικής αυτοκρατορίας και μερικά σημαντικά γεωπολιτικά γεγονότα της εποχής
(2)Τα πληθυσμιακά δεδομένα της Λέσβου
(3)Η οικονομική κατάσταση της Λέσβου
(4)Η άνθηση της παιδείας στη Λέσβο
Αναλυτικότερα:
(1)Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΜΕΡΙΚΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ
Η Οθωμανική αυτοκρατορία είχε στις αρχές του 20ου αιώνα κλονιστεί. Άρχιζε σιγά – σιγά να καταρρέει. Δεν είναι τυχαία τα εξής δύο γεγονότα, που σχετίζονται με την Λέσβο:
Τον Νοέμβριο 1901 μοίρα του Γαλλικού στόλου αποβιβάζει αγήματα στη Μυτιλήνη και καταλαμβάνει κρίσιμα σημεία για να πιέσει την Οθωμανική κυβέρνηση να εξοφλήσει χρέη και τόκους.
Το 1905 μοίρα Ευρωπαϊκού στόλου με πλοία από Αυστρία, Ρωσία, Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία καταλαμβάνει πάλι την Μυτιλήνη για να υποχρεώσει τους Οθωμανούς για μεταρρυθμίσεις στη Μακεδονία.
Το 1908 εκδηλώνεται στη Θεσ/νικη το «κίνημα των Νεοτούρκων» για να υποχρεώσει τον Σουλτάνο Αβδούλ Χαμίτ να παραχωρήσει ελευθερίες στους υπηκόους. Ο Σουλτάνος εκθρονίζεται.
Οι Νεότουρκοι επιβάλλουν τελικώς τρομοκρατία προς τους Έλληνες, η οποία προκαλεί αντίδραση.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος έχει ήδη εμπνεύσει το Έθνος. Φαινόταν ότι θα υλοποιούσε τα οράματα του.
Δύο Λέσβιοι εκλέγονται στην Τουρκική Εθνοσυνέλευση του 1912, παρά την λυσσαλέα αντίδραση των Νεοτούρκων.
Ο Ιταλικός στόλος βομβαρδίζει το 1912 τα Δαρδανέλια. Η Ιταλία έχει ήδη κηρύξει το 1911 τον πόλεμο κατά της Τουρκίας αποσκοπώντας στην κατάληψη Λέσβου και Χίου, γεγονός που ανησυχεί ιδιαιτέρως την Ελλάδα.
Οργανώνεται βαλκανικό μέτωπο κατά της Τουρκίας από Ελλάδα, Βουλγαρία, Σερβία, Μαυροβούνιο.
Συνεπώς, η αυτοκρατορία παρέπαιε.
(2) ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
Η Λέσβος είχε στους πρώτους αιώνες της κατοχής από τους Τούρκους μια ιδιαιτερότητα, σε σχέση με τις άλλες νήσους του Βιλαετιού Αρχιπελάγους, από Ρόδο έως Λήμνο και Τένεδο. Είχε σημαντική παρουσία μουσουλμανικού πληθυσμού, αναλόγου με αυτού στην Κρήτη. Κατά την ενσωμάτωση το 1912 οι μουσουλμάνοι ήταν το 10 έως 12% του πληθυσμού, ενώ στις λοιπές νήσους ήταν μόνο περίπου το 3%.
Καθ’ όλον τον 19ο αιώνα η αναλογία είχε μειωθεί σημαντικά υπέρ των Ελλήνων, κυρίως λόγω του χριστιανικού στοιχείου και μάλιστα στις περιοχές, όπου εντατικοποιήθηκε η ελαιοκαλλιέργεια και λιμένες – δίαυλοι επικοινωνίας. Από το 1885 έως το 1912 ο πληθυσμός της Λέσβου αυξήθηκε κατά ~46.000 άτομα. Το 1912 έφθανε στους 140.000 κατ., περίπου 30.000 οικογένειες. Εξ αυτών μόνο οι 15.000 ήταν μουσουλμάνοι.
Αντιθέτως, ο πληθυσμός των Τούρκων είχε μειωθεί σημαντικά, κυρίως λόγω της εξόδου τους απέναντι. Τους είχε καταλάβει αγωνία και φόβος για το αύριο τους.
(3)ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΛΕΣΒΟΥ
«Η πολύκαρπος και ποικιλόκαρπος νήσος» Λέσβος, όπως την χαρακτήριζε το 1620 ο Μητροπολίτης Γαβριήλ, είχε ήδη από τότε σημαντική παραγωγή. Κύρια προϊόντα της ήταν: σιτάρι, οπωρικά, τυροκομικά, βαμβάκι, μετάξι, λάδι, κρασί, ρετσίνι, ξυλεία, αλάτι, χτένια κ.α., πέραν της κτηνοτροφίας.
Εάν ο 18ος αιώνας ήταν ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΗΣ ΑΝΑΚΑΜΨΕΩΣ της Λέσβου, ο 19ος αιώνας ήταν ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ της. Στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα η Λέσβος ήταν σε ιδιαίτερη άνθηση και ευημερία με ακμάζουσα οικονομία. Πέραν των κτηματιών και των χωρικών εμφανίζονται οι τάξεις των εμπόρων και των βιοτεχνών – βιομηχάνων. Σχηματίζεται αστική και ταυτοχρόνως εργατική τάξη. Η οικονομία έχει περάσει καθ’ ολοκληρία στους Έλληνες, όπως και η γη. Δεν είναι τυχαίο, ότι πολλές χώρες διατηρούσαν τότε υποπροξενεία η προξενικούς πράκτορες: Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία, Αυστροουγγαρία, Ιταλία, Γερμανία, ΗΠΑ, Ισπανία, Ολλανδία, Σουηδονορβηγία, Βέλγιο, Περσία.
Μια καταστροφή είχε συμβάλει και αυτή με τον τρόπο της στην άνθηση αυτή. Ο παγετός στη Λέσβο του Ιανουαρίου 1850 και η καταστροφή των ελαιοδένδρων της απεδείχθη σωτήρια για τους Λεσβίους. Ο Τάτσης γράφει, ότι λόγω αυτής της καταστροφής οι κάτοικοι εστράφησαν στο εμπόριο. Τότε παρουσιάστηκαν και οι πρώτοι Λεσβιακοί εμπορικοί οίκοι. Οι Πλωμαρίτες εστράφησαν στη ναυτιλία και τη βιοτεχνία- βιομηχανία. Τα ιστιοφόρα τους μεταφέρουντα εμπορεύματα τα άρχισαν να φθάνουν έως Ρουμανία, Τεργέστη, Βενετία, Μασσαλία.
Οι δύο λιμένες της πόλεως Μυτιλήνης, ο βόρειος και ο νότιος, έδιναν ασφαλές καταφύγιο σε πλοία και αποτελούσαν πρώτης τάξεως εμπορικά σημεία για εισαγωγές – εξαγωγές. Αποτελούσαν σταθμούς για πλοία κινούμενα στον ναυτιλιακό άξονα Κων/πόλεως – Αλεξάνδρειας. Η Μυτιλήνη είχε καταστεί ο κύριος λιμένας της έναντι Μικρασιατικής ακτής, λόγω των μικρών βαθών στον Αδραμυττηνό Κόλπο. Από εδώ μεταφέροντο τα εμπορεύματα απέναντι.
Πολλοί κάτοικοι αποδήμησαν στις έναντι ακτές, στην Κων/πολη, Θεσ/νίκη, Σμύρνη, Οδησσό, Αλεξάνδρεια, όπου επιδόθηκαν στο εμπόριο και τις επιχειρήσεις πλουτήσαντες. Ο Σταυρ. Αναγνώστου έγραφε το 1850 για την μετανάστευση εξειδικευμένων στην έναντι Μικρά Ασία («τεχνιταί, τέκτονες, κτίσται, χρίσται, ζωγραφίσται, ράπται κλπ») κυρίως από την νήσο στα δυτικά του Λαφιώνα. «Οι μένοντες επί της Νήσου ενασχολούνται εις την ποιμενικήν και γεωργίαν και εις του αμπελώνες».
Λέσβιοι έμποροι εγκατεστημένοι στο εξωτερικό και ειδικότερα στην Αίγυπτο και τα βορειοανατολικά Βαλκάνια αποκόμιζαν μεγάλα κέρδη και έχτισαν στη Μυτιλήνη εξαιρετικές οικίες, που και σήμερα θαυμάζονται.
Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο ήταν ότι η οικονομική ζωή της Λέσβου δεν συνέκλινε μόνο προς Μυτιλήνη. Πόλοι έλξεως είχαν καταστεί και το Αϊβαλί, Σμύρνη, Θεσ/νίκη, Κων/πολη, Εύξεινος Πόντος, Ρωσία. Το Πλωμάρι, ο Μόλυβος, η Ερεσσος, ο Μανδαμάδος ήταν τοπικές κοινωνίες με εύκολη πρόσβαση στη θάλασσα και εξωστρέφεια.
(4) Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΛΕΣΒΟ
Από την αρχαιότητα η Λέσβος ήταν γνωστή για το επίπεδο της στα γράμματα. Αρκεί να θυμηθούμε την απήχηση και τη φήμη της Σχολής της μεγάλης λυρικής ποιήτριας Σαπφούς στην Ερεσό στις αρχές του 6ου αιώνα, τον Θεόφραστο με την Περιπατητική Σχολή του, την Φιλοσοφική Σχολή του Επίκουρου, την παραμονή του Αριστοτέλη στη Λέσβο και τις μελέτες του στον Πυρραίων Εύριπο και πολλά άλλα. Όμως δεν θα επεκταθώ σήμερα περισσότερο σε αυτές τις εποχές.
Κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα η παιδεία στη Λέσβο γνώριζε και αυτή άνθηση. Ιδιαιτέρως όταν το 1881 και έως το 1894 ανέλαβε την διεύθυνση των Σχολείων της Μυτιλήνης ο δεινός Λέσβιος φιλόλογος Γρηγ. Βερναρδάκης, αδελφός του σοφού Δημητρίου Βερναρδάκη. Είχε προηγηθεί άλλος σοφός και επιτυχημένος Λέσβιος Γυμνασιάρχης, ο Χρ. Λαίλιος, στην περίοδο 1863-1881. Η σύζυγος του Λαιλίου ήταν Διευθύντρια του Παρθεναγωγείου.
Στην περίοδο Βερναρδάκη, ο οποίος το 1898 εξελέγη Τακτικός Καθηγητής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών έως το 1923, τα σχολεία της Μυτιλήνης έφθασαν στη μεγαλύτερη τους ακμή. Με την μεγάλη επιστημονική του κατάρτιση, το κύρος και την αυστηρότητα του συμπλήρωσε τις ελλείψεις των σχολείων και κατέκτησε το Γυμνάσιο Μυτιλήνης ένα από τα καλλίτερα του υπόδουλου Ελληνισμού με εξαιρετικούς συνεργάτες του τους Κόντο, Ολύμπιο, Δαυίδ, Παυλίδη κ.α.
Επί της ιδίας εποχής Βερναρδάκη (1888-1890) ανεγέρθηκε και το καλλιμάρμαρο διδακτήριο Μυτιλήνης, με δωρεά 7 χιλ. λιρών του μεγάλου ευεργέτη Ν. Μητρέλια. Διέθετε άριστο γυμναστήριο, πολύτιμη βιβλιοθήκη και συλλογή οργάνων Χημείας – Φυσικής. Το σχολείο αυτό ήταν προπομπός των άλλων εξαιρετικών διδακτηρίων ανά τη Λέσβο, αρκετά των οποίων ανηγέρθησαν επί Νομάρχου Γεωργίου Παπανδρέου.
Τον Βερναρδάκη διαδέχθηκαν εξαιρετικοί φιλόλογοι και Γυμνασιάρχαι, όπως ο Παπαγεωργίου εκ Θεσσαλονίκης με σπουδές στην Αθήνα, Γερμανία, Ιταλία, ο Ολύμπιος και ο Λέσβιος Δαυίδ, ο οποίος ήταν και κατά την απελευθέρωση.
Μια συνοπτική εικόνα της εκπαιδευτικής καταστάσεως στη Λέσβο το 1912:
Στην ύπαιθρο (εκτός Μυτιλήνης) λειτουργούσαν:
43 Δημοτικά Σχολεία Αρρένων , 41 Θηλέων και 21 μεικτά συντηρούμενα από την εκκλησία, ιδιώτες κ.α.
37 Δημοτικά Αρρένων, Θηλέων και μεικτά ΑΥΤΟΣΥΝΤΗΡΟΥΜΕΝΑ
με 281 Διδασκάλους και 14.000 μαθητές.
Στη Μυτιλήνη λειτουργούσαν:
Γυμνάσιο με 13 Καθηγητές και 288 μαθητές
Αστική Σχολή με 16 Διδασκάλους και 974 μαθητές
Παρθεναγωγείο με 17 Διδασκάλισσες και 770 μαθητές
Νυκτερινή Σχολή με 3 Διδασκάλους
Γαλική Σχολή των αδελφών Μαρίστ, ιδρυθείσα το 1901 με 8 τάξεις και διδασκαλίες Γαλλικής, Αγγλικής, Ελληνικών, Εμπορικών, Γεωγραφίας, Ιστορίας, Φυσικής, Μουσικής κ.α. Οι απόφοιτοι μπορούσαν να συνεχίσουν σε Πανεπιστήμια Γαλλίας και Ιατρική Βηρυτού.
Ήτοι, συνολικώς στη Λέσβο το 1912 υπήρχαν:
16.000 μαθητές, εκ των οποίων μόνο οι 288 Γυμνασίου
327 Διδάσκαλοι και Καθηγητές, εκ των οποίων 13 μόνον Καθηγητές
Δηλαδή υπήρχαν:
125.000 Έλληνες κάτοικοι εκ των οποίων το 13% μαθητές
2 Διδάσκαλοι ανά 100 μαθητές.
ΟΥΤΩΣ ΕΧΟΝΤΩΝ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ
Στις 7 το πρωί της 8.11.1912 εμφανίζεται έξω από τον λιμένα της Μυτιλήνης ο Ελληνικός στόλος με το θωρηκτό ΑΒΕΡΩΦ ως ναυαρχίδα.
Στις 12:30 ελευθερώνεται η Μυτιλήνη.
Στις 8.12.1912 γίνεται η τελική νικηφόρα μάχη στον Κλαπάδο.
Στις 17.12.1912 ελευθερώνεται τελευταίο το Σίγρι.
Η Λέσβος ελευθερώνεται και τον ίδιο Δεκέμβριο 1912 το Ελληνικό κράτος διορίζει την ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΝΗΣΩΝ ΑΙΓΑΙΟΥ με κρατικούς λειτουργούς με εξαιρετικές σπουδές, εμπειρία και «μεράκι», όπως γράφει ο Αντώνης Βογιατζής. Η Διοίκηση προβαίνει σε καταγραφή της καταστάσεως στη Λέσβο, σε όλα τα επίπεδα.
Η καταγραφή περιέχεται στο παρουσιαζόμενο σήμερα εξαιρετικό τεύχος, από το οποίο μπορεί κανείς να έχει μία πλήρη εικόνα του 1912, όπως την κατέγραψε η Ελληνική Γενική Διοίκηση.
Δεν θα μπορούσα όμως να κλείσω την ομιλία μου χωρίς να σας προϊδεάσω σήμερα για το τι πιθανόν να καταγράψει για τη Λέσβο το 2012 η Γερμανική Γενική Διοίκηση Ελλάδος, με έδρα την Θεσ/νίκη:
Ο Λεσβιακός πληθυσμός εξακολουθεί να είναι μέχρι σήμερα αρκετά αποκεντρωμένος σε περιφερειακές κοινωνίες, σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από όλες τις λοιπές νήσους. Βεβαίως η Κυβέρνηση μας «κατέβαλε» εντονότατες προσπάθειες στα τελευταία 2 έτη να καταστρέψει αυτό το πλεονέκτημα.
Η γεωργική παραγωγή υπάρχει, αλλά μικρή σε σχέση με τις δυνατότητες. Η μονοκαλλιέργεια είναι δεσπόζουσα.
Η κτηνοτροφία γνωρίζει άνθηση.
Μέρος των εξαιρετικών οικιών της εποχής εκείνης ακμής και των διδακτηρίων εξακολουθούν να κοσμούν, παρά τις μεγάλες απώλειες.
Οι δύο πλουτοπαραγωγικοί κόλποι εξακολουθούν να παράγουν, παρά τις ανθρώπινες καταστροφικές επεμβάσεις. Όσον αφορά τα τενέγη, κοντεύουμε να επιχωματώσουμε τον μισό υγροβιότοπο Λάρσου – Ντίπι.
Ο λιμένας Μυτιλήνης, εγκλωβισμένος στον αστικό ιστό, αρχίζει να επανευρίσκει μία υπερτοπική σημασία με την έναντι ακτή.
Η παιδεία επίσης ανθίζει με ιδρύματα Α΄, Β΄ και Γ΄ βαθμού εκπαιδεύσεως, εξαιρετικό διδακτικό προσωπικό και σχετικώς καλά διδακτήρια. Οι περίπου 3.500 φοιτητές στη Μυτιλήνη επέτυχαν στην επιδιωχθείσα «περιφερειακή ανάπτυξη»!
Το οδικό δίκτυο σε μέγιστο βαθμό έχει την ίδια χάραξη με τότε. Οι διοικήσαντες μας απέτυχαν σε αυτό οικτρά.
ΕΛΠΙΖΩ ΤΟ 2112 ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΟΛΑ ΠΟΛΥ ΚΑΛΛΙΤΕΡΑ.
Καθ. Κ.Ι. Μουτζούρης
πρ. Πρύτανης Ε.Μ.Π.
