‘Οπως φαίνεται από τις απιστολές του αρχείου Πόυλια οι Λέσβιοι σαπωνοποιοί και ειδικά οι Πλωμαρίτες, είχαν ήδη χρησιμοποιήσει απο τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα – σαν εργαλεία του εμπορίου – ΕΤΑΙΡΙΕΣ, που ίδρυαν για ορισμένη διάρκεια και ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΑ σε καίριους εμπορικούς κόμβους (π.χ. Ξάνθη, Καβάλα, Κωνσταντινούπολη, Πειραιά, Ραιδεστό, Βάρνα, Τραπεζούντα κ.α.)
Στο Πλωμάρι τα σαπωνοποιεία και ελαιοτριβεία είναι κατανεμημένα σε τέσσερεις περιοχές. Στην Ά περιοχή, προς Αμμουδέλι βρίσκονται τα ελαιοτριβεία και σαπωνοποιεία των Αθανασιάδη, Βουλαλά και Τιμολέοντα Λαγουμίδη (αργότερα μετά το 1916 το αγόρασαν οι Αφοι Γεωργαντέλη).Το σαπωνοποιείο του Αθανασιάδη ήταν ένα κεραμιδί κτήριο με κρέμασες και ονομαζόταν “Αλέκτωρ”, ίσως από τον ανεμοδείκτη του, που είχε το σχήμα πετεινού. Οι εργάτες του, όταν ήθελαν να στεγνώσουν το σαπούνι ρωτούσαν μέσ’ απ’ το κτήριο κάποιον άλλον εργάτη, που βρισκόταν απέξω: ” που λουγιάζ’ ι πικνός΄” και άνοιγαν στην συνέχεια τα παράθυρα απο την πλευρά που φυσούσε ο αέρας.
Ανάμεσα στο σπαπωνοποιείο, που βρισκόταν προς τη θάλασσα και το ελαιοτριβείο του Αθανασιάδη (που αργότερα έγινε ο συνεταιρισμός “Η ΕΛΙΑ”, που διέθεταν και ένα φουγάρο) βρισκόταν το ελαιοτριβείο και το σαπωνοποιείο του Βοουλαλά, που το φουγάρο του σώζεται ακόμα.
Στο ίδιο κτηριακό συγκρότημα και ακριβώς απέναντι βρισκόταν το ελαιοτριβείο και το σαπωνοποιείο του Τιμολέοντα Λαγουμίδη, που το αγόρασαν οι Αφοι Γεωργαντέλη καθώς και το 300 μοδιών κτήμα στη θέση Κάλαμος (μεταξύ Βούρκου και Βασιλικών) με το χρυσό (λίρες) που έφεραν. Το κτήμα ανήκε σε Τούρκους και ήταν ανταλλάξιμο. Το καινούργιο φουγάρο των Γεωργαντέληδων, που είναι χτισμένο με κουρασάνι στέκει ακόμα με τα αρχικά Α.Γ., που σχηματίστηκαν απο τους πάτους των μπουκαλιών του ούζου από το βοηθό μάστορα Κ. Πιτσιλαδή και προέρχονταν από κεράσματα!
Στη Β’ περιοχή, στον Ταρσανά , βρίσκονταν τα σαπωνοποιεία, τα ελαιοτριβεία και ραφινερί των Ξυπτερά, Παπουτσάνη, Φρατζόγλου, Μαμάκου ή Μακέλη, Τραγάκη, Γεωργαντέλη και Αλκαίου Μεταξά.
Το σαπωνοποιείο και ελαιοτριβείο Παπουτσάνη ήταν το πρώτο ατμοκίνητο στο Πλωμάρι (1870), διέθετε ένα καϊκι και ένα δεύτερο σαπωνοποιείο στην Σμύρνη, (ο Αθανασιάδης είχε εκεί το πυρηνεργοστάσιο του). Λένε ότι το ένα από τα δύο σαπωνοποιεία της Σμύρνης είχε χρώμα λουλακί και ίσως να είναι αυτό που κατέληξε στο Mulharem (Τούρκος σαπωνοποιός της Σμύρνης), που αναφέρει στο βιβλίο του “Σεργιάνι στη Μέση Ανατολή” ο Γιώργος Γιανουλέλης.
Στην Γ’ περιοχή κατά μήκος του ποταμού Σεδούντα υπήρχαν τα σαπωνοποιεία Πούλια, Πιτσιλαδή και αργότερα του Χατζηβασιλείου.Το τελευταίο διακρινόταν για το πολύ καλό πράσινο σαπούνι που παρήγαγε, αφού προσαρμόστηκε στις απαιτήσεις της Ελληνικής αγοράς (μετά το 1922) άντεξε μέχρι και την κατοχή και στην συνέχεια πουλήθηκε – μαζί με το ελαιοτριβείο στον Ιωάννη Καλδή, που διέθετε και ένα αυτοκίνητο γκαζοζέν. Από οικογένεια καπεταναίων ήταν οι ιδιοκτήτες του σαπωνοποιείου Πιτσιλαδή.
Για το σαπωνοποιείο Πούλια έχουν γραφεί και ειπωθεί πολλά. Σήμερα λειτουργεί σαν μουσείο του σαπουνιού και στους κατάλληλα διαμορφωμένους χώρους του φιλοξενούνται ένα πλήθος απο εκδηλώσεις και συνέδρια. Το αρχείο του, όπως και των Γεωργαντέλη και Χατζηβασιλείου αποτελούν τη βάση για κάθε σχετικό ερευνητή. Ο Ι. Πο΄θλιας ήταν και Δήμαρχος του Πλωμαρίουτην εποχή του 1912.
Άν εντάξουμε τα σαπωνοποιεία των αδελφών Αράπογλου που βρισκόταν στην σημερινή προκυμαία στην ‘Α περιοχή (προς Αμμουδέλι) τότε στην Δ’περιοχή μένει το ερειπωμένο σήμερα συγκρότημα της πυρηνομηχανής που ήταν ραφινερί και σαπωνοποιείο του Σαράντη Ζαλούμη (που βρισκόταν στον δρόμο πρός Άγιο Ισίδωρο) και αργότερα του Παπαγεωργίου και του Βότσαλου.
Οικονομική ιστορία και εργαστηριακή παρασκευή σαπουνιού προϊόν της περιβαλλοντικής ομάδας των παιδιών του Γυμνασίου Πλωμαρίου και των καθηγητών τους Δ. Βερβέρη, Ε. Γαλέτσα, Χ. Πετρέλλη και Π. Φρυδά.
